Gezaaid in goede aarde.

[Renoir]

...bouwen een kerk op zijn lijk.
Dat zegt Jezus ook: 'Na mijn dood', zegt Jezus, 'zullen de mensen vasten en treuren als de jeugd van de religie verdwenen is. Maar op dit moment is vasten overbodig.' Vergeet dit dus niet: als religie een feest is, dan leeft ze. Kom erbij! Maar als religie gaat vasten, maak je dan zo gauw mogelijk uit de voeten, want ze is niet alleen dood: ze vermoordt jou ook nog als je je te dicht in de buurt waagt.

Kunnen soms bruiloftsgasten treuren, zolang de bruidegom bij hen is? Er zullen echter dagen komen, dat de bruidegom van hen weggenomen is, en dan zullen zij vasten. En niemand zet een niet-gekrompen lap op een oud kledingstuk; want de ingezette lap scheurt iets af van het kledingstuk en de scheur wordt erger. Jezus zegt: 'Traditionele godsdienst, de godsdienst van vanouds, kan niet feest vieren.' Feestelijkheid is nieuw. Ieder moment ervan is nieuw, nooit oud.

Niemand zet een niet-gekrompen lap op een oud kledingstuk.
Een nieuwe, jeugdige, frisse religie past nooit in het raam van de traditie. Als de nieuwigheid eraf is zal het er ooit wel in passen, maar dan is ze zelf traditie geworden, levenloos verleden. Levende religie is tegenwoordigheid. Het speelt zich af in het nu. Traditie is maar een ander woord voor herinnering. Kun je het ver-schil duidelijk aanvoelen? Je moet het aanvoelen.

Je houdt van een vrouw. De vrouw is er, jij bent er ook ? tussen jullie stroomt liefde. Dat is tegenwoordigheid: je wordt omgeven door iets ondefinieerbaars, iets waarop je geen greep kunt krijgen, iets imma-terieels, iets spiritueels. Er is iets van een andere wereld op je neerge-daald. Je leeft in een totaal andere wereld. Het moment waarin je leeft hoort niet meer bij deze wereld: je bent getranscendeerd, je bent een onbekende dimensie binnengeleid.

[Renoir]

Maar later, als de vrouw weg is, is ook de liefde weg. Er gaan jaren voorbij. Tot slot is ze alleen nog maar een herinnering. Af en toe kun je nog iets herkauwen: je doet je ogen dicht en je voelt die verrukking weer. Maar dan ligt er een laag stof op, er heeft zich heel wat stof op verzameld. Het leeft niet meer. Je kunt het voelen, maar dat gevoel wordt alleen maar teweeggebracht door je hoofd ? het is geen rechtstreekse ervaring.

Toen er nog liefde was, was er een direkt gevoel. je kon het aanraken, bet hing om je heen. Het leefde nog meer dan je eigen lichaam, het was vitaler dan je eigen verstand. Maar nu is het alleen maar een herin-wering. Een bloem: 's ochtends sprankelend van leven, met open armen naar de zon gekeerd, wiegend in de wind. 's Avonds zijn de blaadjes verlept en is de geur verdwenen. Het is een herinnering aan iets dat voorbij is.

Ze leven kun je het niet, je kunt er alleen maar over denken. Die gedachten kunnen ervoor zorgen dat je aan het verleden vasthoudt. Zo ontstaat ook traditie. Boeddha leefde vijfentwintighonderd jaar geleden; Jezus tweeduizend jaar geleden; Krishna misschien vijfduizend jaar geleden. Er is iets gebeurd in de tijd dat Jezus op aarde was. Nu is het alleen nog maar een herinnering: de bloem is weg, de geur verdwenen. Alleen leegte blijft over.

En jullie blijven die leegte maar aanbidden; jullie bouwen er tempels en kerken omheen. Je aanbidt die leegte. Het is hoogstens een herinnering. Wat voor dwaasheid is er toch in de harten van de mensen geslopen? Als een bloem bloeit, lopen jullie er omheen; en als alleen de leegte maar over is, dan aanbidden jullie die. Je bent bang voor werkelijke religie. Daarom word je hindoe, mohammedaan, christen. Het is een truukie van je verstand, boerenbedrog.

Het is een manier om religie te omzeilen, want religie zal je transformeren. Religie vernietigt je zoals je bent, en door religie word je opnieuw geboren. Religie laat iets onbekends ontstaan en dat is waar je bang voor bent: om dood te gaan, om opnieuw geboren te worden. Dus hecht je aan oude tradities. Jezus zegt: Niemand zet een niet-gekrompen lap op een oud kledingstuk. Tradities zijn oud, als oude kleren. Feestelijkheid is altijd nieuw, nooit oud. Het is hier nu.

Levenloze godsdiensten blijven maar vasten, ze zijn ascetisch. Een jonge religie viert feest en er hangt een aura omheen van spiritueel hedonisme. Heb je Zorba de Griek van Kazantzakis gelezen? Doen! Jezus moet iets van Zorba de Griek hebben gehad ? een enorme levenskunst, een...

[Renoir]

.. geweldig vertrouwen in het leven, een scherpe afstelling op het heden. Die roman van Kazantzakis, Zorba de Griek, verraadt iets van het karakter van Jezus. Natuurlijk zal de paus van het Vatikaan diep beledigd zijn als hij erachter komt dat ik vind dat Jezus het karakter van Zorba de Griek heeft. Maar ik zeg het toch. Hij h??ft het ook, ik kan er niets aan doen.

Spiritueel hedonisme. Ik wil graag de uitdrukking 'spiritueel hedonisme' invoeren, want doorgaans stel je je iets heel aards voor bij hedonisme. Wijntje en Trijntje ? dat is aards hedonisme. Dat vind je ook terug in spiritueel hedonisme, en meer dan dat. Wijntje en Trijntje ?n God. Eten, drinken en vrolijk zijn in naam van wat heilig is, in naam van jouw God, de vader die in de hemelen is.

Eten, drinken en vrolijk zijn ? maak er een gebed van. Maak een soort ritueel van eten, drinken en gelukkig zijn, een vorm van gebed ? een gebaar van dankbaarheid: 'Met mij is alles in orde en ik ben blij dat u me het leven gegeven heeft. Ik ben blij dat ik ben en mijn hele dankbaarheid gaat uit naar u.' Spiritueel hedonisme vind je altijd als religie leeft.

Als religie aan haar einde komt verdwijnt dat hedonisme volledig en komt religie vijandig te staan tegenover alles waar de mensen maar van kunnen genieten. Dan zoekt religie allerlei manieren om maar treurig en steeds ellendiger te zijn, om alle paden naar verrukking en blijdschap te blokkeren. Dan wordt ze ascetisch.

Ook doet men jonge wijn niet in oude zakken; anders barsten de zakken en de wijn loopt weg en de zakken gaan verloren; maar men doet jonge wijn in nieuwe zakken en beide blijven samen behouden.

Alleen een nieuwe religie ? pasgeboren, fris en origineel ? kan feestvieren. Daarin pst feestelijkheid. Ze laat je liefhebben, vertrouwen en genieten. Ook doet men jonge wijn niet in oude zakken . . een heel raadselachtig antwoord. Ze hadden hem gevraagd: 'Waarom vasten uw discipelen niet?' En Jezus gaf daar een heel indirect antwoord op. Er zijn dingen die je alleen heel indirect kunt zeggen. Ze laten zich niet rechtstreeks zeggen.

[Renoir]

Ik logeerde eens bij een vriend. Hij heeft een schitterend kind, een jongetje van een jaar of negen. Dat kind speelde buiten in de tuin en ik sloeg hem gade. Hij holde achter vlinders aan, plukte bloemen, rolde over het gras en genoot van het vocht en de dauwdruppels. De tuinman knipte de heg en de pas geschoren heg verspreidde een heerlijke geur over de hele tuin. De jongen sprong, danste en rende rond van pure vreugde. Vervolgens ging hij naar binnen.

Zijn moeder vroeg: 'Waar ben je geweest?' Hij zei: 'Buiten.' 'Wat heb je uitgevoerd?' Hij zei: 'Niets'. Toen riep ik hem bij me en ik zei: 'Daar klopt niets van. Je hebt van alles gedaan. En je beweert dat je niets gedaan hebt?' Hij zei: 'Vandaar dat ik "niets" zei. Je kunt die dingen niet zeggen. Die geur. Ik begreep wel wat hij wilde zeggen. De geur die je neus bereikt ? hoe kun je daar iets over zeggen?

En toen hij door het gras rolde ? de aanraking van dat gras, de dauwdruppels die zijn lichaam vochtig maakten.. die subtiele koelte, zo fris. Hoe kun je daar iets over zeggen? En achter vlinders aanhollen.. wat gaat er om in het hoofd van een kind als hij achter vlinders aanholt? Wat kun je erover zeggen? En de zon, die stortvloed van zonnestralen . . . hoe kun je zeggen wat er omgaat in je hart?

Jawel, ik begreep hem best. Hij ontweek de vraag. Hij zei: 'Buiten.' En toen zijn moeder aanhield: 'Wat heb je gedaan?', zei hij: 'Niets.' Hij had zoveel gedaan dat hij niets anders kon zeggen. Dat kun je alleen beschrijven met 'Niets'. En alleen: `Buiten'; een vlag die de hele lading dekt. Buiten: daar kun je de hele wereld toe rekenen. Buiten: zon, bomen, vlinders, gras, dauwdruppels. Dat zijn uiterlijke dingen. En wat gebeurt er bij dat kind van binnen? Pure vreugde, zonder zichtbare oorzaak.

Zomaar geluk. Hoe kun je dat beschrijven? Toen aan Jezus gevraagd werd: 'Waarom vasten uw discipelen niet?' ? hoe kun je dat nu zeggen? ? zei hij: Kunnen soms bruiloftsgasten treuren, zolang de bruidegom bij hen is? Hij geeft antwoord met een andere vraag:

... Er zullen echter dagen komen, dat de
bruidegom van hen weggenomen is, en dan
zullen zij vasten.

[Renoir]

En niemand zet een niet-gekrompen lap op
een oud kledingstuk,- want de ingezette lap
scheurt iets af van het kledingstuk en de
scheur wordt erger.

Ook doet men jonge wijn niet in oude
zakken; anders barsten de zakken en de
wijn loopt weg en de zakken gaan verloren;
maar men doet jonge wijn in nieuwe zakken
en belde blijven samen behouden.


Een heel indirect antwoord, maar het zet je wel op het goede spoor. Er zijn dingen die zich niet rechtstreeks laten uitspreken. Ze zijn zo belangrijk dat je er omheen moet praten. Zoiets als schrikdraad. Dat kun je niet rechtstreeks aanpakken; dat is te gevaarlijk. Vandaar dat Jezus in gelijkenissen blijft spreken. Adolf Hitler heeft ooit eens gezegd: 'Ik zie niet in waarom de mens niet even wreed zou zijn als de natuur.' Waarom zou de mens niet even wreed zijn als de natuur?

In zekere zin is de mens al even wreed geweest als de natuur, erger nog. Soms gedraag je je wreed tegenover anderen; soms gedraag je je wreed tegenover jezelf. Dat zijn de gebruikelijk categorieën waarin je de hele mensheid kunt onderbrengen. Het komt maar zelden voor dat iemand noch wreed is tegenover zichzelf, noch tegenover anderen.

Zo'n mens noem ik een mens van God, een god-mens. Het is heel eenvoudig om van het ene uiterste in het andere te vervallen. Doorgaans gedragen mensen zich wreed tegenover anderen: gewelddadig en agressief. Op zo'n manier betaal je voor dat geweld en die wreedheid tegenover anderen een hoge prijs, want als je gewelddadig optreedt tegen anderen, dan doen zij dat ook tegen jou.

Je kunt niet agressief blijven tegenover anderen, want dat geweld slaat op je terug. Het is gevaarlijk, de prijs is hoog ? zelfs een Adolf Hitler of iemand als Napoleon moest die prijs betalen. Zij stierven een puur gewelddadige dood: iets dat ze opgeroepen hadden en dat op hen terugkaatste. Spuug je in de lucht dan valt het op jezelf; graaf een kuil voor een ander en op zekere dag val je er zelf in. Geslepen, berekenende mensen begrijpen wel hoe gevaarlijk en kostbaar geweld jegens anderen is, maar toch willen ze agressief en wreed zijn. De wreedheid zit diep in..

[Renoir]

... hun binnenste, in hun dierlijkheid, dus wat moeten ze eraan doen? De beste en meest diplomatieke manier is geweld gebruiken tegen jezelf. Op die manier heb je niets te duchten van wraak. Dus mensen zijn in doorsnee gewelddadig tegenover anderen en de zogenaamde heiligen zijn wreed tegenover zichzelf. Ze zijn domweg wat meer berekenend. Het zijn lafaards en escapisten. Maar gewelddadig zijn ze wel: tegenover zichzelf.

Weet je dat er een christelijke sekte heeft bestaan ? ze bestaat nog, alleen komt ze niet zo op de voorgrond ? waarvan de leden zichzelf, hun lichaam, elke ochtend geselden? Er vloeide bloed bij ? dat was hun gebed. Alsof God trek heeft in hun bloed, alsof God bloeddorstig is. Wat stellen ze zich voor van hun God? Een moordenaar? Een of andere moordzuchtige macht? Nee, ze offerden zichzelf op. Ze wilden God laten zien: 'Kijk eens, we zijn niet gelukkig, we zijn heel ongelukkig. Heb medelijden met ons'.

Dat was hun gebed: 'We zijn nu zo treurig. Kijk maar: er vloeit zelfs bloed. We zijn zo diep ongelukkig. Heb medelijden met ons.' Maar laat me je dit zeggen: Gods genade is er alleen maar voor mensen die gelukkig zijn. Van Jezus komt een van de meest raadselachtige zinnen: 'Als je hebt?, -- zal je meer gegeven worden. En als je niet hebt, dan wordt dat je zelfs P nog afgenomen.' Niemand heeft het ooit zo gezegd. Jezus is weergaloos: 'Als je niets hebt wordt dat zelfs van je afgenomen.

En als je werkelijk iets hebt, zal je meer gegeven worden.' Dat lijkt heel anticommunistisch Maar erg waar, absoluut waar. Als je gelukkig bent gaan de poorten naar nog meer geluk open; als je ongelukkig bent gaan de poorten naar nog meer ongeluk open. Ben je gelukkig dan krijg je meer ? deuren gaan open en Gods genade daalt op je neer. Hij is dol op mensen die dansen, op mensen die voor hem komen zingen.

Maar wie met klachten bij hem aankomt ? met lange gezichten en bloedende wonden ? kunnen niet rekenen op liefde. Zij kunnen nog niet eens van zichzelf houden ? hoe kan God dan van ze houden? Ze zitten ernaast. Ze kunnen niet van zichzelf houden, hoe zou God dan van ze kunnen houden? Vergeet dit niet: als je niet van ". jezelf kunt houden, kan niemand van je houden.

Vergeet God maar ? zelfs gewone stervelingen zullen niet van je houden. In de eerste plaats moet je van jezelf houden. Pas dan zullen anderen van je houden. En je moet zo grenzeloos totaal van jezelf houden, dat er geen spoortje haat tegen jezelf overblijft. Dan pas worden Gods...

[Renoir]

..liefde en genade beschikbaar. Hij koestert een geweldige liefde voor wie van zichzelf houdt. Hij bemint minnaars. Zijn genade daalt op je neer als je danst en niet als je een martellaarshouding aanneemt. Dat is een van de lelijkste houdingen die je kunt aannemen. Probeer nooit een martelaar te worden! Maar ja ? Jezus is dan ook heel iemand anders, maar christenen zijn martelaars geweest die zich geselden.

In Rusland bestond een christelijke communiteit ? een heel grote gemeenschap voor de revolutie ? waarvan de leden hun geslachtsdelen afsneden als offer aan God. Wat is dat nou voor offer? Wat willen ze er ermee zeggen? Ze zeggen: 'Kijk God! We hebben onze geslachtsdelen afgesneden bij wijze van symbolische handeling, om te laten zien dat we geen belangstelling meer koesteren voor leven, liefde en geluk. We zijn niet meer geïnteresseerd in extase.' En ze vastten en baden.

God houdt veel van het leven, hij schept ieder ogenblik leven. God is niet tegen het leven: hij is de diepste kern van dat leven, hij is dol op het leven.

Er bestaat een uitdrukking: Je leven uitzitten.' Die zou ik graag een beetje willen veranderen. Ik zou graag willen zeggen: 'Je leven uitspitten'. Je moet je leven niet zomaar uitzitten, dat is heel armzalig. Spit je leven uit, diep het uit. Wees een vlam en brandt aan beide uiteinden. Als je ook maar één moment aan beide uiteinden kunt branden en liefde kunt voelen die alle kanten op stroomt, dan ben je direct het goddelijke binnengegaan.

Dat noem ik nu spiritueel hedonisme. Jezus is een spirituele hedonist. Let altijd op je instelling want de kans is groot dat ergens in jou de asceet schuilgaat. En let ook altijd op je instelling omdat je door dat bewustzijn sleutels aangereikt krijgt die op vele deuren passen. Als iemand bijvoorbeeld treurig is, pijn heeft en lijdt, dan is medeleven nogal makkelijk. Maar als iemand gelukkig is en veel plezier heeft, wat gebeurt er dan?

Met iemand die gelukkig is kun je niet meeleven. Je voelt je jaloers ? misschien heeft hij de loterij gewonnen, je bent erg jaloers. Dan overlijdt zijn vrouw, hij wordt beroofd, z'n loterijgeld is verdwenen en jij loopt opeens over van medeleven. Wat is er gaande? Waarom kun je wel zoveel medeleven voelen voor ellende? Je moet er wel een zeker geheim genoegen uit putten. Je zit vol geweld. Je leeft nooit mee met iemands geluk maar wel altijd met iemands ellende. Ergens vind je dat kennelijk prettig.

[Renoir]

Als iemand ongelukkig is, dan voel je je diep van binnen erg prettig dat het hem overkomt ? 'en mij niet'. Je bent in een betere positie. Je kunt best medeleven tonen, het kost niets. Maar kun je ook mee dansen met iemand die gelukkig is? Kun je echt meeleven met het geluk van iemand? Je bent al heel vaak treurig geweest met treurige mensen, maar kun je ook echt meegenieten als mensen gelukkig zijn?

Ja, je kunt wel doen alsof, maar zelf weet je het. Je glimlacht en zegt: 'Mooi. God is je genadig geweest', maar diep van binnen voel je je jaloers. Je kunt alleen maar meeleven met geluk als jij zelf gelukkig kunt zijn. Je kunt het niet ? je bent er maar miserabel aan toe. Telkens als er iemand relatief ellendiger aan toe is dan jij, voel je je een beetje tevreden. Hij bevindt zich in nóg duisterder diepten. Je voelt je al wat beter. Jij bent tenminste een beetje gelukkiger dan hij. Maar als er iemand gelukkig is, dan heb je het gevoel dat jij in de put zit en hij er bovenop is.

Je bent jaloers, jaloezie verdwijnt nooit als je niet werkelijk gelukkig wordt. Je medeleven is onecht, je medeleven is immoreel want diep van binnen gaat er plezier in schuil ? leedvermaak. Vergeet dit niet: een religieus persoon is iemand die zo gelukkig is dat hij nooit jaloezie zal kunnen voelen. Hij is zo gelukkig, hem ontbreekt niets. Ik zie niet in waarom ik op wie dan ook jaloers zou moeten zijn. Uitgesloten.

Ik ben zo gelukkig dat nóg meer niet kan. En als je niet gelukkiger kunt zijn, hoe kun je dan jaloers zijn? De mensen proberen niet jaloers te zijn. Onmogelijk. Wees gelukkig en je zult niet jaloers zijn. Wees gelukkig en je ambitie valt van je af; wees gelukkig en je ego verdwijnt. Het ego kan alleen maar leven op een voedingsbodem van diepe ellende en misêre. Het is een inboorling van de hel; het leeft alleen maar in de hel. Ga maar eens op je eigen leven letten.

Als je 'God' zegt, weet je dan wel wat je bedoelt? Ken je nog een andere God dan de groene bomen en de rode bloemen? En de wolken die langs de hemel drijven? En het zonlicht? En de maan en de stille sterren 's nachts? Ken je nog een andere God? En je eigen hart en de harten van anderen ? ken je nog een andere God? Het geheel is God, de enige God. Maar religieuze mensen, zogenaamd religieuze mensen, hebben een God in het leven geroepen die tegen het leven is. Ze zeggen: Keer je van het leven af. Dan pas kun je God ontmoeten.

[Renoir]

Jezus zegt: 'Laat je leven zich voltrekken als een gebed.' Heb het leven lief alsof het rechtstreeks van God komt. Heb het leven lief! Ga steeds meer op in het leven en in z'n diepste kern zul je op een goede dag God ontmoeten. Hij klopt mee in elk hart, bloeit mee in iedere bloem en gaat schuil in iedere steen. Religies hebben iets afschuwelijks gedaan, ze hebben er een vreselijke bende van gemaakt. Ze hebben alles op z'n kop gezet.

Toen Ho-Tsji-Min nog leefde, zei hij tegen iedere bezoeker uit Amerika: 'Zeg eens, staat dat Vrijheidsbeeld nog steeds in Amerika? Word maar niet verlegen.' Hij zei: 'Zeg het maar, want ik heb zo m'n vermoedens. En ?ls het er nog staat, moet het wel op z'n kop staan.' Alle kerken staan op hun kop en alle zogenaamde godsdiensten staan ook ondersteboven. God komt er niet meer op aan. Als God iets tegen het leven heeft, dan is God maar een hersenspinsel, een abstractie ? een woord zonder lading. Een woord zonder vlees en bloed en warmte.

Een koud abstract begrip. Pascal, een van de grootste westerse denkers, had eens een droom. In die droom kreeg hij een boodschap. Hij werd er wakker van ? zo maakte die droom hem van streek. Hij stond meteen op en schreef de boodschap die hij gekregen had in zijn notitieboek. 's Morgens las hij de boodschap. Het Was geweldig belangrijk. Hij naaide de boodschap zelfs in z'n jas; zijn hele leven bleef die in z'n jas zitten. Dikwijls keek hij er even naar als hij liep te wandelen of een praatje met iemand maakte.

Het was een heel eenvoudig zinnetje: 'Ik zoek niet de God van de filosofen; ik wil de God van David, Abraham en Jacob' ? de God van het leven, niet die van de filosofie; de God van de gewone man, niet die van buitengewone egoïsten. De God van Jacob, Abraham en David ? de God van de levensgenieters ? is de echte God. Een God die tegen het leven is, is een namaak God, tempels die tegen het leven zijn, zijn namaak tempels.

Hoed je ervoor. De tempel die het leven zelf als God omsluit is de enige echte tempel. Jezus' antwoord sneed hout en als je het leven kunt zien als God, dan bevind je je altijd in de bruidskamer. Dan is de bruidegom er altijd en altijd en eeuwig. Als je kunt inzien dat het leven God is, dan verlaat de bruidegom je nooit. Die God drukte zichzelf uit via Jezus; die God drukte zichzelf uit via Krishna. Hij danste door Krishna, hij bespeelde de fluit via Krishna. Die God dringt zelfs af en toe door tot de markt, maar je herkent hem...

[Renoir]

niet want jouw God is namaak. Ik heb eens horen vertellen dat iemand zijn grootmoeder meenam naar een grote kunsttentoonstelling. Voor het eerst zag ze daar een schilderij, een echt schilderij van Vincent van Gogh. Ze wierp een blik op het schilderij en barstte in lachen uit. De man vroeg: 'Wat lacht u? Vindt u het schilderij mooi?' Ze zei: 'Dit is een kopie. Ik heb al bijna twintig jaar een kalender aan de muur en dit is maar een kopie daarvan.'

De kalender was een kopie van dat schilderij ? dat was het echte, oorspronkelijke schilderij ? maar zij lachte en vroeg: 'Waarom worden die gewone dingen hier tentoongesteld? Dit schilderij heeft twintig jaar bij mij aan de muur gehangen.'

Als je teveel bent beïnvloed door de kopie, dan zul je voorbijgaan aan het echte exemplaar. Als je ogen te zeer vervuld zijn van de namaak, dan kun je waarschijnlijk het oorspronkelijke exemplaar niet herkennen als het op je pad komt. God is leven en er bestaat geen andere God. God is jij, ik, allemaal en er is geen andere God. Vier het leven en wees blij dat God zich in alles verschuilt. Elke kiezel en ieder blad zit vol God; iedere waterdruppel is vervuld van God.

Als je dorst hebt is het God in jou die dorst heeft. En als je koud water drinkt, dan stroomt God door je wezen; God lest je dorst. De dorst is God, het lessen is God, het water dat je dorst lest is God. Alles is God. Wat valt er te verzaken? Waarvoor zou je vasten? Vier feest en dans! Een echte religie betekent feest; een onechte religie verlangt verzaking.

(tot zover het eerste hoofdstuk)